İslamiyet Öncesi Türk Tarihi
• Türk = “Doğan, Türeyen, Güçlü, Kuvvetli” anlamındadır.
• Türk adını ilk olarak “Göktürkler” kullanmıştır.
• Türk tarihine ait bilgilerin detaylı ulaşılamaması, Türklerin geniş coğrafyaya yayıldıklarının ve yazıyı geç kullandıklarının kanıtıdır.
• Türklerin Ana Yurdu Orta Asya’dır. Anadolu, 1071 Malazgirt sonrasında Türkiye olarak
adlandırılmıştır.
Türk Göçleri ve Sonuçları
Göçlerin Nedenleri
* İklim koşullarının değişmesine bağlı olarak meydana gelen kuraklık, artan nüfusa mevcut toprakların yetmemesi ve bu gelişmelerin sonucunda bölgede geçim sıkıntısının ortaya çıkması
* Türk boyları arasındaki siyasal anlaşmazlıklardan dolayı ortaya çıkan savaşlar
* Dış baskılardan (Çin, Kitan ve Moğol) dolayı Türklerin bağımsızlıklarını kaybetmek istememeleri
* Salgın hayvan hastalıkları ve otlakların yetersiz hale gelmesi
Göçlerin Sonuçları
* Orta Asya kültür ve medeniyeti dünyanın değişik yerlerine yayılmıştır.
* Orta Asya’da kalan boylar Hunların yönetiminde ilk Türk devletini kurmuşlardır.
* Farklı bölgelerde Türk devletleri kurulmuştur.
* Batıya giden Türkler, Kavimler Göçü’nü başlatmışlardır.
* Türkler değişik kültür çevreleriyle etkileşim içine girmişlerdir.
* Türklerin çok çeşitli bölgelere yayılması, Türk tarihinin bir bütün halinde incelenmesini engellemiştir.
Türklerin atı evcilleştirmeleri ve tekerleği kullanmaları çok uzak bölgelere göç etmelerine yardımcı olmuştur.
SKİTLER (SAKALAR)
Bilinen ilk Türk boyu İskitler’dir. İskitler (Sakarlar da denir) hakkındaki bilgiler Çin kaynaklarında geçer. Bozkırın kuyumcuları olarak bilinirler. Tarihte bilinen ilk kadın hükümdar “Tomris Hatun” bu devletin hükümdarıdır. Yine tarihte bilinen ve “Amazon savaşçıları” adı verilen kadın savaşçıları bu devlette yaşamışlardır. İskitler at koşum takımlarını yapmışlardır. Eyerleme, üzengiyi yapmışlardır. İskitler deyince aklımıza Alper Tunga Gelir. Firdevsi’nin şehname adlı eserinde Efrasiyab olarak geçen Türk hükümdarıdır. Maden işlemeciliğinde hayvan üslubu kullanmışlardır.
İskitler ile ilgili bilmemiz gerekenler:
Bilinen ilk Türk boyudur.
Alp er Tunga en önemli hükümdarı.
Bozkırın kuyumcuları olarak adlandırılır.
İlk defa sanat eserlerinde hayvan üslubunu kullandılar.
At koşum takımları ve eyerlemeyi yaptılar.
BÜYÜK HUN İMPARATORLUĞU
Asya Hun Devleti olarak da bilinir. Orta Asya’daki 40 tane boyu tek bayrak altında toplayıp devlet kurmuştur. Asya (Büyük) Hun devletinin kurucusu “Teoman” dır. Mete Han en parlak dönemi olarak bilinir ve oldukça önemlidir. Mete Han, onlu sistemi bulmuştur. Onlu sistemde askeri eğitmek amacıyla en sevdiği atını ok atıp öldürmüştür. Aynı ata askerlerinin de ok atmasını istemiştir. Böylece “hiyerarşi” kuruyor. Bugünkü dünya ve geçmişteki devletler bu onluk sistemi kullandı.
Onlu sistemde en üstten en aşağıya kadar emir komuta sistemi vardır. Albay, Yarbay gibi. Mete Han kalabalık Çin ordusunu bu şekilde mağlup ediyor. Çine çok fazla sefer düzenlemiş ve Çin bu seferlerden korunmak için Çin Seddini yapmıştır. Mete Han, Çini yenilgiye uğratmasına rağmen Çini almadı çünkü kalabalık içerisinde milli benliğimizi kaybetmemek için Çin içine girip yerleşmemiş ve sınırlarına katmamıştır.
BİLGİ:
Mete Han tahta çıktığı ilk günlerde Çin’in kuzeyinde Tunguzlar adında kabile var. Tunguzlar Mete Han’dan Atını, eşini ve toprak istemiştir. Mete Han yaşının ufak olması ve bu kavme karşı gücünün yetip yetmeyeceğini bilmiyor. Bu yüzden savaşa girmek istemiyor. En sevdiği atını ve eşini şahsi malları olduğu için göndermiştir. Fakat toprak vermemiştir. Çünkü şahsi malı değil devletin malı olduğu için. Bu özelliğiyle millet ve vatan sevgisinden bahseden ilk Türk hükümdarıdır.
Türk tarihinin bilinen ilk antlaşması olan “Kuzey Şansi Antlaşması” Hunlar ile Çinliler arasında yapılmıştır. İlk defa bu antlaşmada ismimiz geçiyor. Hun kelimesinin anlamı nedir? Koyun, koyunlu demektir ancak Hun kelimesi Çin kaynaklarında Kavim, Halk ve Topluluk anlamlarında geçer. Mete Hanın ölümünden sonra yerine geçenler Çinlilerin hayatlarına özenti kurmuş. Çinli prenseslerle evlenmişler. Çinli prenseslerin yetiştirdiği çocuklar Çin adet, gelenek ve göreneklerine göre yetişmiştir. İpeğe alışan Hunlar Çin’den ipek alır. Çine bağımlı olursun. Prensesler yanlarında getirmiş oldukları hizmetçi kılığındaki casusların ülkeye sokularak boylar arasında düşmanlık çıkarmasıdır. Önce ikiye ayrılır daha sonra Güney Çine bağlanarak, Kuzey göç eder. Bu durum kavimler göçüne sebep olmuştur.
Mete Han’dan sonra devlet Kuzey ve Güney olarak ikiye ayrıldı. Güney’de kendi içinde tekrar Batı ve Doğu olarak ikiye ayrılmıştır. Batı hükümdarı olan Cici’de Mete Han gibi Türk milliyetçidir. Cici’den de toprak istendi fakat Cici’de vermedi. Karadeniz’in üstünden Avrupa’ya doğru göç ettiler.
Hunların ile ilgili bilmemiz gerekenler
- Bilinen ilk Türk devletidir.
- Hun kelimesi “Kavim, Halk ve Topluluk” anlamlarına gelir.
- Orta Asya’daki bütün Türk boylarını bir bayrak altında topladı.
- En önemli hükümdarı “Mete Han” dır.
- Mete Han Onluk sistemini kullanmıştır.
- İpek yolu için Çin ile mücadele etmişlerdir.
- Kiok’dan itibaren Çin özentisi başladı.
- Zamanla Kuzey ve Güney olarak ikiye ayrıldılar.
KAVİMLER GÖÇÜ (375)
Kuzey Hunlarının lideri “Balamir” Han’dır. Yaklaşık 200 bin kişi ile Karadeniz’in üstünden Avrupa’ya doğru bir göç dalgası başlatır. Bu bölgede Dünya’nın en büyük İmparatorluğu olan “Roma İmparatorluğu” var. Romanın dışında 13 tane barbar kavim vardır. Bu barbar kavimler birbirlerine baskı uygulayarak Roma İmparatorluğunun içine girmişlerdir. Batı Roma’nın içerisinde 13 tane feodal beylik kuruldu.
Kavimler göçünün sonuçları
- Roma İmparatorluğu ikiye ayrılmıştır.
- Feodalite rejimi ortaya çıkmıştır.
- Avrupa Hun Devleti kurulmuştur.
- Romalılar ve diğer barbar topluluklar “Hristiyanlık” dinine geçtiler.
- Skolastik düşünce hakim olmaya başlamıştır.
- 375 yılı ilk çağın sonu, orta çağın başlangıcı olarak kabul edilir.
- Orta Asya’daki aletler kavimler göçüyle Avrupa’ya yayılmıştır.
- İskitler Haritaİskitler Harita
- Büyük Hun İmparatorluğu HaritaBüyük Hun İmparatorluğu Harita
AVRUPA HUN DEVLETİ
Kavimler göçüyle Avrupa’ya göç eden Türkler Balamir önderliğinde Avrupa Hun Devletini kurmuşlardır. Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti olma özelliğini taşır. Batı ve Doğu Roma İmparatorlukları ile komşudur. Atilla bunlardan en güçsüzü Doğu Roma İmparatorluğu olduğu için onun üzerine gidecektir. Savaşlarda başarılı olan Atilla Doğu Roma ile iki antlaşma imzalamıştır. Margos Antlaşması ve Anatolyus Antlaşması. Bu iki antlaşma ile Doğu Roma vergiye bağlanmıştır. Atilla dağa sonra yönünü Batı’ya çevirmiştir. Roma’ya kadar gelir. Roma halkı papa 1. Leo’dan yardım istemişlerdir. Atilla’dan Romayı almaması gerektiğini Romanın Hristiyanlar için kutsal bir yer olduğunu söylüyor. Ayrıca bu dönemde Sasaniler’in rahatsız etmeye başlaması üzerine Romayı almaktan vazgeçmiştir.
Atilla’nın Romayı almaktan vazgeçmesinin nedenleri;
- Papa 1. Leo’nun ricası.
- Roma’nın Hristiyanlar için kutsal olması.
- Sasani tehlikesinin başlaması.
- Atilla bir yemekte zehirlenerek ölüyor. Uldız Anadolu’ya seferler yapmıştır. Anadolu’ya seferler Avrupa Hun Devleti zamanında yapılmıştır. Ayrıca 1. Leo’nun Atilla’ya yalvarması (Hristiyan bir liderin Türk’e yalvarması) ünlenmesini sağlamıştır.
Atilla’nın unvanları;
– Tanrının Kırbacı (Kamçısı)
– Hun-Burgond mücadelesini konu alan Nibulengen Destanında Atilla Etzel adıyla anlatılmıştır.
– Cesur kavimlerin efendisi.
– Macarlar Atillayı ataları olarak kabul ediyor.
– Avrupa Hun Devleti Orta Asya’dan göçlerle beslenemediği için zamanla benliklerini yitirmişlerdir. Orta Asya’da Hunlar yıkıldıktan sonra Avrupa Hun Devletini kurmuşlar. Hunların yıkılmasıyla – Orta Asya’da Avarlar hüküm sürmüştür. Avarların Orta Asya’da yıkılmasıyla Avrupa’ya göç ederek Avar İmparatorluğunu kuruyorlar. Bu bakımdan her iki devletin ortak özellikleri hem Orta -Asya’da hem de Avrupa’da devlet kurmuş olmalarıdır.
KÖKTÜRK (1.GÖKTÜRK) DEVLETİ
Türk tarihinde ilk “Türk” kelimesinin geçtiği devlettir. Bumin Kağan önderliğinde kurulmuştur. Asya Hun Devletinden sonra Orta Asya’da ilk defa Türk siyasi birliğini sağlamıştır. Tüm Türk boylarını bir araya toplamıştır. Bu dönemde rakibi komşusu olan Çindir. Çin ile ipek yolu için sürekli mücadele etmişlerdir. Merkezi Ötüken’dir. Doğu Batı şeklinde teşkilat kuruldu. Bu teşkilatlanma devletin yıkılmasına zemin hazırlamıştır. Bu dönemde yine Çin entrikaları var. Hükümdarlar Çinli prenseslerle evleniyor, Tapo Kağan zamanında Budizm’in kabul edilmesi ile hükümdar halkıyla ters düşmesi sonucu devlet yıkılmaya başlıyor. Budizm Türk milletinin yapısına terstir. Hunlar zamanında yapılmış, Göktürkler zamanında kullanılan Tütü kanalı hala günümüzde kullanılmaktadır. Tütü kanalı bir sulama kanalıdır.
Köktürkler ile ilgili bilmemiz gerekenler
- Kurucusu Bumin Kağan’dır.
- Başkent Ötüken’dir.
- Asya Hun Devletinden sonra Orta Asya’da siyasi birliği sağlıyor.
- Tapo Kağan Budizm’i kabul etti.
- Türk adını siyasi yaşamda kullanan ilk Türk devletidir.
- Çin ile ipek yolu için mücadele edildi.
- Zamanla Doğu Batı şeklinde ikiye ayrılıp ikisi de Çin egemenliğine girdi.
KUTLUK (1.KÖKTÜRK) DEVLETİ
Kutluk Kağan kurmuştur. Kutluk Kağan İlteriş (Derleyen, toplayan anlamında) unvanıyla başa geçti. Başkent Ötüken’dir. Orhun Abideleri bu devlet zamanında yazılmıştır. Bu devlete Uygurlar son vermiştir. Türk tarihinde ilk milli istiklal ayaklanmasını başlatan “Kürşad” dır. Ayrıca Kürşad’dan sonra “Nişufu” adında bir kişi de isyan etmiştir. Kürşad ayaklanması 50 yıllık Çin esaret döneminde olmuştur. Vatan sevgisinden ilk bahseden “Mete Han” dır. İstiklali feda etmeyi gülünç ve utanç verici bulan ise Batı Hun Hükümdarı “Çiçi” dir.
UYGUR DEVLETİ
Uygurların kurucusu Kutluk Bilge Kül Kadir Han’dır. Merkezi Ötüken’dir. Çin ile diğer Türk devletlerinde olduğu gibi ipek yolu için mücadele halinde olmuştur. Çin entrikaları devam ediyor. Uygur ne demek? Çin kaynaklarında şahin gibi dolaşan demektir. Aynı zamanda akraba demektir. Uygurlar nasıl yerleşik yaşama geçti ve geçtikten sonra nasıl bir değişme yaşandı? Böğü Kağan Çin üzerine yaptığı seferden dönerken dört tane Mani rahibiyle karşılaşır. Mani rahiplerinin dini törenlerini görür ve etkilenir. Bu rahipler Kağan’a bu dini anlatır.
Bu dine göre:
Dinde savaş yapmak yasaktır.
Et yemek yasak.
Ötüken tarım yapmaya elverişli topraklar değildir. Bu yüzden başkent Karabalgasun ırmağına taşındı. Burada tarım yapıldı. Uygurlar Beşbalık, Onbalık adında şehirler kurdu. Balık şehir demektir. Tapınak yaptılar. Sulama kanalları, mimari, şehirleşme, evler yaptılar. Türk tarihinde yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti Uygurlar’dır. Manihizm dininin etkisiyle. Et yemek yasaklandığı için savaşma özelliği azalmıştır. Darı(mısır) ekilmiştir. Yonca üretilmiştir. Bu dinde insanların birbirlerine dua etmesi çokça yapılması gerekir. Bunun için Çin’den matbaa alındı. Bu matbaa vurmalıdır ve tahtaların üzerine yazılır. Dua kitapları basılmıştır. Örgün eğitim sisteminin ilk örneklerine Uygurlar’da rastlanır. Kütüphane kurmuşlardır. Orta oyun bulunarak Türk tiyatrosunun temelini atmışlardır. Para kağıt paradır. Töre bu zamanda yazıya geçirilir. Moğolların egemenliğine girerek Moğol yönetiminde söz sahibi oluyorlar ve böylece Moğolların Türkleşmesini sağlıyorlar. Moğolların hocası oluyorlar. Moğollar Uygurlar için benim hocam demiştir. Şan, opera, pandomim ilk defa Uygurlar tarafından bulunuyor.
Uygurlar Çin ile barış sürecine giriyor. Çin’de yaşanan bir krizden dolayı Çin tüccarları batma noktasına geliyor. Uygurlardan borç para istiyorlar. Uygurlar bunu bir kağıda yazıyor. 1 yıl sonra faiziyle birlikte istiyorlar. Türk bankacılık sisteminin temellerini atan yine Uygurlar’dır. Bir çok yenilik Uygurların yerleşik hayata geçmesiyle oluyor.
Uygurlar ile ilgili bilmemiz gerekenler
- Kurucusu Kül Bilge Kağan’dır.
- Başkenti Ötüken daha sonra Karabalagasun’dur.
- Böğü Kağan zamanında Manihizm dini kabul ediliyor.
- Bu dinin etkisiyle hükümdara “Ay” lakaplarını verdiler.
- Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir.
- Harf hareketli matbaayı kullandılar.
- İlk örgün eğitim kurumlarını oluşturdular.Orta Oyununu bularak Türk tiyatrosunun temellerini attılar.
- Pandomim, Şan ve opera yaptılar.
- Töreleri yazılı hale getirdiler.
- Moğolların Türkleşmesinde etkili oldular.
- Türk bankacılığının temellerini attılar.
- Vakıf kurdular.
- Minyatür sanatının ilk örneklerini verdiler.
- Bu sanat eserleri Talas Savaşı ve Kavimler göçü ile batıya taşınmıştır.
- Türk tarihinde ilk kez eğitim faaliyetlerine başlayan devlet Asya Hun Devletidir. Örgün ise Uygurlar. Uygurlar Türk boyları tarafından yıkılıyor. Minyatür büyük resim figürlerini küçülterek çizmektir. Uygur mimari ve tapınakları ilerde Selçuklu ve Osmanlıdaki külliyelerin kaynağı olmuştur.
AVARLAR
Avarlar Türk tarihinde İstanbul’u kuşatan ilk Türk devletidir. Sasaniler ile birlikte kuşatmışlardır. (619-26) Avrupa’da kurulan ve Hristiyanlığı resmi din olarak kabul eden ilk Türk devletidir. Üzengi yapımını Avrupa’ya öğretmişlerdir. (Avrupa Hunları ‘da üzengi yapımını Avrupalılara kısmen öğretmişlerdir.) Kurucusu Bayan Han’dır. Orta Asya’da bulunan Avarlar Devletini Köktürk (Göktürk) Devleti yıkmıştır. (Orta Asya’daki Avarlar Çin kaynaklarında Juan-juan Devleti olarak bilinir.) Bumin Kağan o dönemde Avar Devletinin demirci işçisidir. Bumin Kağan Avar İmparatorunun kızını istemiştir. Fakat İmparator Bumin Kağanı siz benim aşağılık demircilerimsiniz diyerek vermemiştir. Bumin Kağan emrindeki Türk boylarıyla isyan ederek bu devletin varlığına son veriyor. Avarlar Avrupa’ya doğru göç ediyor. Sonra Köktürk (Göktürk) İmparatorluğu kuruluyor.
Avrupa Hun Devleti Avarlar
Kurucusu Balamir Han’dır. Anadolu’ya ayak bastılar. En önemli hükümdarı Atilla’dır. Doğu Roma İmparatorluğunu vergiye bağladılar. Zamanla göçlerle beslenemediği için benliklerini yitirdiler. Kurucusu Bayan Han’dır. Sasaniler ile birlikte İstanbul’u kuşattılar. (Türk tarihinde ilk defa) Üzengi yapımını Avrupalılara öğrettiler. Töles isyanı sonucu yıkıldılar. (Tölesler bir Türk boyudur.)
HAZARLAR
Bulundukları bölgede “Kürk Yolu” geçmektedir. Ayrıca Yahudiler ticaret yaparak zenginleşirler. Hazarlarda Kürk Yoluyla kürk satarak zenginleşmişlerdir. Zengin ülke diğer ülkelerin saldırılarına açık hale gelir. Hazar içerisinde yaşayan Müslümanlar Hazar Yahudileri ile birlik olarak Arap Müslümanlarına karşı savaşmışlardır. Bu yüzden Müslümanlara Hazz unvanı verilmiştir. Türk devletlerinde ilk kez paralı askerlik bu devlette vardır. Oldukça zengindir. Hazar Gölüne adını vermiştirler.
Hazarlar ile ilgili bilmemiz gerekenler:
- Museviliği kabul eden ilk Türk devletidir.
- Kürk Yolu ile ticaret yaparak zengin olmuşlardır.
- Yaşadığı çağa “Hazar Barış Çağı” denirdi.
- İçinde yaşayan Müslümanların başına “Hazz” adı verilen yöneticiler atanmıştır.
- Müslüman Araplar ile savaşmışlardır.
- Günümüzde Polonya’da yaşayan “Karaim” veya “Karaçay” Türkleri Hazarların devamıdır.
PEÇENEKLER
Boy halinde kaldılar, devlet kuramadılar. 1071 Malazgirt Savaşı sırasında Selçuklu tarafına geçerek savaşın kazanılmasında yardımcı oldular. Bu boy göçebe yaşam sürdüğü için insanlar aç kalmıştır ve bundan dolayı İstanbul’u kuşatmışlardır. Sayıları az olduğu için Bizans İmparatoru bunun gerçek nedenini öğreniyor ve Peçeneklere paralı asker olmalarını teklif ediyor. Aç kalan Peçenekler bu teklifi kabul ediyor. Fakat Bizans Kralı Peçenekler’i Anadolu’nun farklı bölgelerine dağıtıyor.
BULGARLAR
İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devletidir. Avrupa’nın kuzeyinde İslamiyet’i kabul ettiler. Devlet dini İslam olan İlk Türk devletidir.
İtil Bulgarları Tuna Bulgarları
Almış Han zamanında İslamiyete girdiler. İbn-i Fadlan Seyahatnamesinde (Rihle) İtil Bulgarlarından bahseder. Müslüman tüccarlar etkilemiştir. Boris Han zamanında Hristiyan oldular. Çar unvanını kullandılar. Simon ilk Çar unvanını kullanan Türk hükümdarıdır.
NOT: Orta Asya’daki ilk Müslüman Türk devleti Karahanlılar’dır. Almış Han, Abbasilerden İslamiyet’i öğrenmek için heyet istiyor. İbn-i Fadlan’ın Rihlesinde geçer.
KIRGIZLAR
- Ölüleri yakan tek Türk boyudur.
- Kırgız adına ilk defa Orhun Abidelerinde rastlanır.
- Dünya tarihinde milletler arası yarışma düzenleyen ilk devlettir.
- Dünyanın en uzun destanı olan “Manas Destanı” Kırgızlara aittir. Günümüzde de yazılmaya devam ediliyor.
MACARLAR
Günümüzde Macaristan’da yaşarlar.
UZLAR
- Hristiyan olan Oğuz boylarına denir.
- Günümüzde Romanya’nın Dobruca bölgesinde yaşayan “Gagauz Türkleri” Uzlar’ın devamıdır.
- Peçenekler gibi Bizans tarafından Selçuklu tarafına geçmişlerdir.
TÜRGİŞLER
- Afganistan bölgesinde kurulmuşlardır.
- Kendi adına para bastıran ilk Türk devletidir. Bağa Tarkan.
AKHUNLAR
- İpek yolu mücadelesi var.
- Göktürkler Sasaniler ile anlaşarak Akhunları yıktılar. Daha sonra Bizans ile anlaşarak Sasanileri yıkmışlardır.
- Bizans’a ilk elçi bu zamanda gönderildi.
BAŞKIRTLAR
- 1730-36 yıllarında Rusya’ya baş kaldırdı.
- Günümüzde Rusya Federasyonu içerisinde yaşarlar.
KIPÇAKLAR
- Dede Korkut hikayelerine konu olmuştur. Oğuzlarla mücadeleleri anlatılır.
- Rusya ile yapılan mücadeleler İgor destanına konu olmuştur.
- Kodeks Kumanikus adında sözlük hazırlamışlar.
- Hristiyan olup Avrupa’ya göç edenler asimile oldu.
SİBİRLER (SABARLAR)
- Sibir yoldan sapmak demektir.
- Yakutlar İskitler’in soyundan gelir. Karaip, Karaçay ise Hazar.
KİMEKLER